Znajdziecie tu opisy wszystkich bruśnieńskich kamiennych krzyży przydrożnych, historię kamieniarki bruśnieńskiej i aktualne informacje związane z nimi.
Miejsce: figurę znajdziemy nieopodal domu nr 140 w Nowym Siole, tuż przy drodze.
Znajdziesz obiekt klikając na współrzędne:
Opis:
Jest to figura pozyskana z cmentarza, mamy na niej ukraińskie napisy świadczące o pochówku dwóch osób.
TUTAJ album ze zdjęciami
Miejsce: w Podemszczyźnie jest skrzyżowanie dróg, gdzie jedna prowadzi przez lasy w stronę Nowego Sioła. Jadąc nią około 580 metrów, niedaleko przed leśniczówką, po prawej stronie, 20 metrów od drogi znajdziemy ten krzyż.
Znajdziesz obiekt klikając na współrzędne:
Opis:
W rękopisie Karola Notza, znajdziemy zapis: „Legendy o Tatarach, o bitwie, względnie walce między Brusnem, Hutą a Podemszczyzną, którą stoczyli Polacy i Tatarzy. Są również 4 mogiły: 1 we wsi, tam jest krzyż kamienny z czasów najazdów tatarskich, 3 przy gościńcu do Nowego Sioła.”
Do naszych czasów dotrwał tylko jeden krzyż mogilny z czasów najazdów tatarskich, jeden z trzech przy gościńcu do Nowego Sioła. Jest to krzyż z typu najstarszych kamiennych krzyży, nie ma kamiennej podstawy, w którą byłby wetknięty, jest bezpośrednio wbity w ziemię około 40 cm. Najprawdopodobniej jedna z trzech mogił przy gościńcu była na skrzyżowaniu dróg w Podemszczyźnie, co potwierdzają stare mapy. Być może trzecia mogiła była niedaleko, obok miejsca gdzie leżą szczątki nowszego krzyża, ale mógł być postawiony na mogile, gdzie uległ zniszczeniu pierwotny krzyż, ewentualnie przy drodze leśnej za leśniczówką.
Wielu ludzi nazywa tego typu krzyże potocznie „turkami”. Ponieważ jedyne źródło historyczne, które faktycznie określa z jakimi wydarzeniami są związane te krzyże, to rękopis Karola Notza, gdzie używa on tylko określeń typu: „krzyż kamienny z czasów najazdów tatarskich”, w opracowaniach na stronie kamiennekrzyze.pl będzie używana ogólna nazwa dla tego typu obiektów „Krzyże Tatarskie”. Nazwa „turek” nie jest precyzyjna i może przynosić na myśl, że najechali te tereny Turcy, tymczasem, w mogiłach leżą ofiary najazdów czambułów tatarskich, stąd dla sprecyzowania tematu odnosić będziemy się tylko do Tatarów
TATAJ galeria związana z krzyżem
Miejsce: jadąc od Horyńca, obok zalewu w las w stronę Radruża, jedziemy 800 metrów, niedaleko na ostrym zakręcie znajdziemy drogę leśną w prawo, 340 metrów dalej będzie rozwidlenie dróg, wybieramy prawą stronę. 1300 metrów dalej, po lewej stronie drogi znajdziemy krzyż.
Znajdziesz obiekt klikając na współrzędne:
Opis:
W okolicach Horyńca, Wólki Horynieckiej i Radruża według lokalnych podań miała być mogiła z czasów najazdów tatarskich. Stosunkowo niedaleko opisywanego obiektu mamy krzyż z 1851 roku na małym kopczyku, ma on fundatora i w okolicy były zabudowania, zapewne miał inną historię niż najazdy tatarskie. Bardziej do mogiły tatarskiej pasuje ten krzyż, stojący przy drodze na starej granicy horyniecko-radruskiej. Wokół krzyża rośnie dużo barwinka, który często sadzono w takich miejscach. Krzyż ma kamienną podstawę, co nakazuje domyślać się, że należy do młodszych krzyży mogilnych, postawionych po bitwie Sobieskiego z Tatarami w tym rejonie w 1672 roku.
TATAJ galeria związana z krzyżem
Miejsce: idziemy od cmentarza w Hucie Różanieckiej 850 metrów w las, w stronę Rudy Różanieckiej. Gdy znajdziemy się przy wielohektarowym wyrębie ze świeżo zasadzonym lesie po prawej stronie, szukamy małego krzyża kilkadziesiąt metrów od drogi.
Znajdziesz obiekt klikając na współrzędne:
Opis:
Jest to bardzo stary kamienny krzyż, który zapewne był pierwotnie postawiony na mogile, być może utworzonej po jakiejś zarazie, jaka wtedy w okolicy się pojawiła i zebrała śmiertelne żniwo. Na krzyżu znajdziemy zatarte przez czas litery, ale trudno je odczytać, na pewno widać tam datę 1831. Według lokalnych opowieści, w tym miejscu zmarł i został pochowany Sebastian Herda. Na pewno jest to krzyż na mogile.
TUTAJ album ze zdjęciami
Miejsce: znajdujemy krzyż „Brusno Stare 9”. Naprzeciwko niego biegnie droga przez pola na południe. Idziemy nią 180 metrów. Następnie skręcamy o 180 stopni na zachód, tam około 130 metrów dalej jest las, który głównie obejmuje wąwóz. W tym lesie nieopodal wąwozu znajdziemy krzyż.
Znajdziesz obiekt klikając na współrzędne:
Opis:
Krzyż znalazł Michał Czerwonka razem z podleśniczym Stanisławem Studenckim. Dotychczas nikt nie wiedział o istnieniu tego krzyża, bowiem leżał w ziemi przysypany ściółką i wystawał tylko kawałek górnego ramienia, który wyglądał jak zwykły kamień. Szybko przeprowadzone zostały oględziny miejsca i samego obiektu, okazało się, że nie miał on oryginalnie podstawy, tylko był wbity bezpośrednio w ziemię, nakazuje uważać, że należy do tych najstarszych. Wiek krzyży można rozpoznać po aspekcie ich skomplikowania, najstarsze są te najprostsze. Z dużym prawdopodobieństwem, krzyż można datować na okolicę 1629 – 1672.
Kamienne krzyże pierwotnie stawiane były tylko przy cerkwiach czy kościołach i na taki przywilej, trwałej pamiątki zasługiwali tylko nieliczni, na przykład księża. Reszta krzyży była drewniana i szybko znikały, dlatego na tym samym miejscu za jakiś czas chowano następnych ludzi. Otoczenie cerkwi i kościołów było jednym wielkim cmentarzyskiem, otoczonym parkanem. Zazwyczaj cerkwie sytuowane były na pagórkach lub wyodrębniających się z terenu cyplach nad strumykami, czy bagnami, bowiem były jednocześnie wiejskimi warowniami. W czasach najazdów tatarskich, gdy panowała pańszczyzna, zwykły chłop nie mógł zrobić nic bez wiedzy właściciela ziemskiego, tylko księża mieli jeszcze przywileje. Dlatego też najprawdopodobniej ksiądz, lub właściciel ziemski decydował gdzie były sytuowane zbiorowe mogiły, gdzie na raz zakopywano dziesiątki czy setki trupów z tych najazdów. Zazwyczaj były to grunty wspólne, często mało atrakcyjne miejsca, np. wąwozy, piaszczyste pagórki, kawałki ziemi w kątach przy granicach czy drogach. Właśnie w takich miejscach tworzone były zbiorowe mogiły ludzi zmarłych na zarazę, w czasie najazdów lub w innych przypadkach. Gdyby nie zapiski Karola Notza, to zapewne dziś trudno byłoby określić, z jakiego powodu stawiane były krzyże na odludziu poza wsiami. Dzięki jego pracy inwentaryzacyjnej, gdzie są często zawarte opisy związane z historiami najazdów tatarskich, możemy na pewno powiedzieć, że w Starym Bruśnie były dwa kamienne krzyże z czasów najazdów: „Zaraz we wsi są nad debrą dwa krzyże kamienne z napisami łacińskimi, z czasów napadów tatarskich. Była tam i figura, ale się zupełnie rozsypała.” Niżej odkrytego znajdziemy inny z wyrytym krzyżem, na dodatek miedzy nimi przypadkiem udało się znaleźć tajemniczy element kamienny ze znakami, który wygląda jak element krzyża. Może to element tej figury co się rozsypała?
Ciekawy ślad daje nam mapa Galicji, która powstała w 1864 roku, zaznaczony jest na niej krzyż, który może być też czymś w rodzaju kapliczki, mniej więcej 100 metrów w linii prostej od znalezionego krzyża na wschód. Niemalże na środku pola powinno coś być, ale nie ma tam nic. Może krzyż został przeniesiony nad debrę? Może jest to oznaczenie jakiegoś pomnika czy figury, która się rozsypała, jak wspomina Notz.
TUTAJ album ze zdjęciami
Miejsce: jedziemy 1300 metrów od cmentarza w Łówczy prosto w pola asfaltową drogą, tutaj będziemy mieć kamienny krzyż. Jedziemy dalej około 1110 metrów i tam po lewej stronie znajdziemy szczątki figury.
Znajdziesz obiekt klikając na współrzędne:
Inskrypcja: język ukraiński
Opis:
Figura jest rozbita i został tylko element cokołu. Są tam tylko pojedyncze litery, ale śmiało można zrekonstruować modlitwę, powszechnie występującą na takich fundacjach. Obok stoi metalowy krzyż, który ktoś postawił na betonowej podstawie. Możliwe, że użyte do niej zostały elementy kamiennego krzyża. Podstawa z dużym kamiennym otworem wskazuje, że pierwotnie mógł stać tutaj, lub w okolicy starszy krzyż.
TUTAJ album ze zdjęciami
Miejsce: jadąc ulicą Józefowską w stronę Młynków, gdy miniemy zakręt do Młynków i skończy się też na wprost asfalt, idziemy około 400 metrów dalej i tam po lewej stronie drogi stoi ta figura.
Znajdziesz obiekt klikając na współrzędne:
Inskrypcja: język polski
Opis:
Figura zwieńczona jest ciekawym krzyżykiem o nieproporcjonalnie długiej pionowej belce krzyża. Elementem ozdobnym górnego ramienia jest gwiazdka.
TUTAJ album ze zdjęciami
Miejsce: najlepiej trafić jadąc z Borchowa do lasu. We wsi, gdzie jest dom numer 22, na skrzyżowaniu skręcamy w pola na zachód, jedziemy w stronę samotnego domu w polach, dalej w las. Tam, około 200 metrów wgłąb lasu dostrzeżemy rów graniczy i wał. Przy nim, przy drodze stoi w zaroślach figura.
Znajdziesz obiekt klikając na współrzędne:
Opis:
Figura miała obity front cokołu, ewentualnie czynniki naturalne sprawiły, że lico skruszyło się samo. Dlatego też nie ma inskrypcji. Krzyżyk wieńczący był pęknięty i klejony betonem. Zaraz obok znajduje się wał i rów graniczny oddzielający dawny majątek oleszycki i lubaczowski. Figura znajduje się jeszcze na terenie majątku lubaczowskiego.
TUTAJ album ze zdjęciami
Miejsce: uszkodzony obiekt kamienny znajdziemy na polach między Nowym Lublińcem a Żukowem. Jadąc od Żukowa i mijając ulicę Osiedlową Nowego Lublińca, 330 metrów za ostatnimi zabudowaniami będziemy mieć po prawej stronie drogę w pola. Jedziemy nią około 600 metrów, tam przy drodze znajdziemy go.
Znajdziesz obiekt klikając na współrzędne:
Inskrypcja: język ukraiński
Opis:
Trudno powiedzieć, jak pierwotnie wyglądał ten obiekt, bowiem górna jego część jest zniszczona i wetknięty jest tam metalowy krzyż. Inskrypcja jest trudna do odczytania w całości przez zniszczenia. Według lokalnych opowieści, postawiono go na pamiątkę odzyskania skradzionych kielichów z cerkwi w Nowym Lublińcu, być może były zakopane w tym miejscu. Dlatego też na cokole znajdziemy dwa wyryte kielichy.
TUTAJ album ze zdjęciami
Miejsce: figura znajduje się nieopodal domu nr 16 w Nowym Lublińcu, niedaleko przystanku autobusowego.
Znajdziesz obiekt klikając na współrzędne:
Opis:
Figura stoi w głębi prywatnej posesji. Krzyżyk wieńczący cokół był pęknięty, ale został prowizorycznie sklejony. Możliwe, że ma jakąś inskrypcję.
TUTAJ album ze zdjęciami
Miejsce: figura znajduje się przy drodze głównej, w przysiółku Glinki, nieopodal posesji pod adresem Bihale 94.
Znajdziesz obiekt klikając na współrzędne:
Opis:
Obiekt jest co roku zamalowywany świeżą farbą i nie widać, czy ma jakąś inskrypcję.
TUTAJ album ze zdjęciami
Miejsce: krzyż umiejscowiony jest w Bruśnie Starym, gdzie kiedyś były zabudowania wiejskie. Najlepiej go odnaleźć, idąc drogą z od Polanki Horynieckiej w stronę stadniny koni. Tam, gdy znajdziemy krzyż przy drodze (Brusno Stare nr 9) możemy przejść przez pole słabo zarysowaną drogą w las, gdzie kiedyś były zabudowania wioski Brusno Stare. Kierując się kilkustopniowym odchyleniem na zachód, wejdziemy w las wymieszany z sadem, gdzie tuż przy skarpie wąwozu, ten krzyż czeka na odwiedziny.
Znajdziesz obiekt klikając na współrzędne:
50.251699, 23.360377
Opis:
Niestety nie ma żadnych napisów. Jedynym elementem, który może zwrócić naszą uwagę, jest wyryty dość niezwykły symbol. Jest to krzyż z dwoma poprzeczkami, każde z ramion jest przecięte na końcu.
Taki symbol jest znany jako karawaka, czyli krzyż chroniący od zarazy.
Krzyż zbudowany jest z innego rodzaju kamienia niż większość starych krzyży. Nie jest gruboziarnisty, tylko drobnoziarnisty. Stare krzyże bruśnieńskie, miały prostą i nieobrobioną podstawę z kamienia w którą były wtykane. Następnie pojawiały się krzyże ze schodkowymi podstawami. Ten nie ma podstawy, tylko jest wbity w ziemię. Można uznać tego typu krzyże za najstarsze jakie powstawały. Z zapisów pochodzących z podróży Karola Notza wiemy, że w Bruśnie Starym były dwa krzyże nad debrą, postawione w czasach najazdów tatarskich. Nieopodal jest równie stary krzyż, również nad debrą. Stąd należy go zaklasyfikować na ten okres.
TUTAJ album ze zdjęciami
